چه تدبیر ای مسلمانان که من خود را نمیدانم

نه ترسا نه یهودم من ، نه گبرم نه مسلمانم

نه شرقیّم نه غربیّم ، نه بريّم نه بحریّم

نه زارکان طبیعیّم ، نه از افلاک گردانم

نه از خاکم نه از بادم ، نه از آبم نه از آتش

نه از عرشم نه از فرشم ، نه از کونم نه از کانم

نه از دنیا نه از عقبی نه از جنّت نه از دوزخ

نه از آدم نه از حوّا نه از فردوس و رضوانم

مکانم لامکان باشد، نشانم بی نشان باشد

نه تن باشد نه جان باشد که من از جان جانانم

دویی از خود به در کردم ، یکی دیدم دو عالم را

یکی گویم یکی جویم ، یکی بینم یکی خوانم

هوالاوّل هوالآخر هوالظّاهر هوالباطن

به غیر از هو و یا من هو کس دیگر نمیدانم

* * *

غزل فوق یکی از اشعار مهم و اساسی رومی می باشد. موضوع مورد نظر مولانا در این غزل، وحدت متعالی ادیان است.

به عبارتی مفهوم یگانگی خداوند و توحید در تمامی ادیان الهی هست و این مفهوم ورای صور این جهانی است.

مولانا گوهر وجودی خود و به عبارت دیگر جوهر درونی انسان فی نفسه را ورای تمامی ادیان و صور می داند. صوری نظیر ارکان طبیعی، افلاک گردان، خاک، باد، آب و آتش و … . این گوهر چیزی جز نام خداوند نیست که تمام ارکان جهان را پر نموده است. 

حضرت علی در فرازی از دعای کمیل چنین می فرمایند: وَ بِاسْمائِكَ الَّتى مَلَأَتْ ارْكانَ كُلِّ شَى‏ءٍ

در قسمت دوم شعر مولانا تاکید بر ورای مکان و زمان بودن گوهر دورنی خود دارد و می گوید من آن یک بی نشان را می جویم و در پایان با اشاره به آیه ای از قرآن کریم از سوره حدید زیبایی این غزل را به کمال می رساند.