ساقی نامه – صوفی نامه – کُشته

از دیدگاه موسیقیدان ها

اسامی گوشه ها و اختلاف در نامگذاری آنها همیشه موضوع بحث برانگیز بین موسیقی دانها بوده و هست، در زیر تحلیلی کوتاه در مورد نامگذاری گوشه های ساقی نامه و صوفی نامه ارائه می گردد:

در ردیف آوازی استاد کسایی

اجرای نغمات با شعر معروف به ساقی نامه را در دستگاه ماهور، ساقی نامه و در دستگاه همایون و آواز بیات اصفهان، صوفی نامه نامیده اند. این گوشه در دستگاه های ماهور و همایون و آواز بیات اصفهان اجرا شده است.

در ردیف آوازی استاد دوامی

اجرای نغمات با شعر معروف به ساقی نامه را در دستگاه ماهور، ساقی نامه و در پرده های آواز بیات اصفهان، صوفی نامه نامیده و خوانده اند. همچنین این گوشه در آواز بیات اصفهان با نام صوفی نامه اجرا شده ولی در دستگاه همایون خوانده نشده است.

در ردیف آوازی استاد کریمی

اجرای نغمات با شعر معروف به ساقی نامه را در دستگاه ماهور، با نام های ساقی نامه، صوفی نامه و کشته خوانده اند. همچنین این گوشه در آواز بیات اصفهان با نام صوفی نامه اجرا شده ولی در دستگاه همایون خوانده نشده است.

در ردیف سازی میرزاعبداله

با روایت استاد نورعلی خان برومند، ایشان چنین می گویند:

” این آهنگ که به اسم ساقی نامه معروف هست را وقتی در مایه ماهور بزنیم به آن ساقی نامه گویند.

در مایه بیات اصفهان معروف هست به صوفی نامه. در قسمت شکسته ماهور به آن کشته مرده گویند.”

در این ردیف در آواز بیات اصفهان و همایون چنین گوشه ای اجرا نشده است و فقط در دستگاه ماهور و با توضیحات فوق اجرا شده است.

از دیدگاه استاد داریوش طلایی و بسیاری دیگر از موسیقیدانان صاحب نظر آنچه مهم تر از نامگذاری های گوشه ها هست مطالب و نغمات آنها است.

چه بسا برای یک نغمه چندین اسم باشد و نامگذاری این نغمه محل اختلاف بین موسیقیدانان باشد ولی پرداختن صرف به این موضوع موزیسین ها را از پرداختن به ارزش های درونی گوشه ها و مطالب آن باز خواهد داشت.

به عنوان مثال در دستگاه ماهور ودر ردیفهای مختلف نام های چهارپاره یا بغدادی یا نصیبرخانی برای یک نغمه گفته شده اند.

و یا در همان دستگاه ماهور گوشه داد نیز با نام های گشایش یا راست نیز آمده است و یا اجرای راک عبداله در ردیف استاد دوامی و استاد کسایی کاملا متفاوت است و ..

در لغت نامه دهخدا چنین میبینیم:

” نوعی شعر مثنوی در بحر متقارب [مثمن مقصور یا محذوف] است [وزن و گویش حماسی دارد] که در آن شاعرخطاب به ساقی کند و مضامینی در یاد مرگ و بیان بی‌ثباتی حیات دنیوی و پند و اندرز و حکمت و غیره آورد. با اینکه این نوع شعر را به علت ذکر باده و جام با سایر اشعار خمریه مناسبتی است اما دو شرط اینکه مثنوی باشد و در بحر متقارب گفته آید آن را نوع خاصی در میان اشعار فارسی قرار می‌دهد و نیز روح خاص فلسفی و اخلاقی و عرفانی این نوع منظومه‌ها با مضامین عادی سایر خمریات تفاوتی آشکار دارد.

برای مثال ساقی‌نامه متفاوت از مغنی‌نامه و خمریه است.

مغنی ‌نامه خطاب به مغنی است و دعوت و ترغیب اوست به خواندن آواز و سرود و رامش‌گری. ”

هرچند که نظامی را مبتکر ساقی‌نامه می‌دانند، برخی معتقدند ساقی نامه ها از شاهنامه نیز تاثیر پذیرفته اند.

نظامی گنجوی، ملهم از ابیات پراکندهٔ شاهنامه، سرایندهٔ نخستین منظومهٔ مستقل از این نوع است.

بعدها دیگران نیز راه نظامی را ادامه دادند و ساقی‌نامه را به سبکی در شعر کلاسیک ایران تبدیل نمودند.

ساقی‌نامهٔ حافظ، میر رضی آرتیمانی ، نظامی و ملهم کاشانی معروف‌ترین ساقی‌نامه‌های ادبیات ایرانند.

قسمتی از ساقی نامه رضی‌الدین آرتیمانی

* * *

اجرایی از صوفی نامه در دستگاه همایون توسط آقای حمیدرضا فرهنگ را در این برنامه ملاحظه نمایید :

تصنیف بیا ساقی آن می که حال آورد