ادیب خوانساری از خوانندگان قدیمی موسیقی سنتی می باشد که شاید صدای آواز و آهنگ های این هنرمند قدیمی را نشنیدید و یا از او چیزی نمی دانید.

اسماعیل ادیب خوانساری (خواننده و ردیف‌دان و یکی از سه چهره‌ نامی مکتب آوازی اصفهان)  سال 1280 در خوانسار اصفهان به دنیا‌ آمد.

وی نخستین خواننده مرد در رادیوی ملی ایران بود .

اونقش به سزایی در معرفی موسیقی سنتی به مردم در رسانه ی مهم آن زمان یعنی رادیو ایفا کرد.

زندگی‌نامه

کتاب “ادیب خوانساری،  آوای جاویدان در موسیقی ایران ” زندگینامه ادیب خوانساری را اینگونه بیان می کند:

“اسماعیل ادیب خوانساری در سال ۱۲۸۰ شمسی در خانواده ای روحانی و اهل علم در خوانسار اصفهان به دنیا آمد پدرش محمودابن ابی القاسم الخوانساری از روحانیون خوانسار و از علماء و خوشنویسان معروف زمان خود بود.

پدر بر آن بود که فرزند را با مقدمات زبان عربی و فارسی و مبانی فقه و اصول دینی آشنا ساخته و سپس وی را به نجف اشرف فرستاده تا در کسوت عالمان دین و روحانیون درآید. اسماعیل نوجوان نیز تا چهارده سالگی کلیه دروس ذکر شده را خواند و چون صدای خوشی داشت، موذنی مسجد پدر را بر عهده گرفت.

اسماعیل اشعار شعرا را مخفیانه با آواز خوشش می خواند. نخستین معلم ادیب عالمی روحانی به نام عندلیب گلپایگانی بود که خطیب، واعظ، اهل منبر و در موسیقی و ادب و حکمت صاحبنظر بود.

پدر به دلایل منع شدید مذهبی آن روزگاران با وی به مخالفت برخاست .

ولی نمی توانست مانع عشق شدید فرزند به موسیقی شود.

عندلیب مدت ۴ سال ادیب را تعلیم داد تا جایی که دیگر چیزی نداشت به شاگرد بیاموزد.

ادیب در ۱۸ سالگی بر خلاف میل پدر برای انباشتن وجودش از گنجینه های هنر موسیقی،به اصفهان مرکز هنر و موسیقی و آواز عزیمت کرد.

ورود ادیب خوانساری به دنیای هنر
در اصفهان به تحصیل ادامه داد و مدت دو سال هر روز به مکتب سید عبدالرحیم ، نامدارترین استاد آواز در مکتب اصفهان رفت و گوشه ها و دستگاههای مکتب آوازی اصفهان را از وی فرا گرفت.

قریحه فوق العاده ادیب ، استاد را ترغیب نمود تا وی را در سال ۱۳۰۰ ه ش به محضر نایب اسدالله استاد طراز اول نی معرفی کند تا ادیب را باشیوه های مختلف همراهی ساز با آواز و جواب آواز آشنا کند و ردیف های سازی را به وی بیاموزد.

زندگی ادیب خوانساری در تهران

ادیب از سال ۱۳۰۳ تا سال ۱۳۰۹ گاه در اصفهان گاه در تهران به سر می‌برد.

در سال ۱۳۰۹ وارد خدمات دولتی شد .

و کار اداری خود را از ۱۶ مهر ماه ۱۳۰۹ در بلدیه(شهرداری تهران) آغاز کرد.

در سال ۱۳۱۹ وقتی برای نخستین بار در ایران رادیو ملی تأسیس شد،

وی در 39 سالگی به عنوان  نخستین خواننده مرد رادیوی ملی ایران ، به رادیو دعوت شد.

او در آن دوران با نوازندگانی چون ابوالحسن صبا، علی اکبر شهنازی، حسین یاحقی، حبیب سماعی،  عبدالحسین شهنازی، مهدی خالدی و مرتضی محجوبی همکاری می‌کرد.

آثار او در صفحات گرامافون ۷۸ دور (صفحات سنگی)، آثار رادیویی، آوازها و تصانیف همراه با ساز و ارکستر و تعداد بیشماری ضبط‌های خصوصی و خانگی به‌جا مانده‌است.

از آوازهای محلی بختیاری (اجرا شده باارکستر انجمن موسیقی ملی) شلیل و خون دل قابل ذکر است،

ادیب خوانساری دربرنامه برگ سبز و گل‌های جاویدان هم چندین اجرا داشته‌است.

او برای هنرش قدر و منزلت زیادی قائل بود. 

خودش در این باره می‌گوید: «هیچگاه از کسی در ازای خواندن نوا پول نگرفته‌ام.

زیرا این کار را دون شخصیت یک هنرمند می‌دانم.»

از ویژگی‌های منحصر به فرد این استاد آواز می‌توان به دارا بودن زمینه معنوی و عرفانی در آثار ایشان اشاره کرد.

و نیز ادای صحیح شعر و حفظ حالت درونی آن و تکنیک‌های منحصر به فرد در ساختار تحریرها

کتاب ادیب خوانساری ،آوای جاویدان در موسیقی ایران

در تاریخ ۱۹ فروردین ۱۳۸۶ کتاب ادیب خوانساری، آوای جاویدان در موسیقی ایران،  منتشر شد.

که در ۵ فصل شامل زندگی نامه، فعالیت‌های هنری، گفته‌ها، نوشته‌ها و خاطرات ادیب ارائه شده است.

نویسنده خانم شیرین ادیب (دختر استاد)  و ناشر آن  مؤسسه فرهنگی و هنری آوا میباشد.

تدریس و شاگردان ادیب خوانساری

اسماعیل ادیب خوانساری مدتی در مدرسه عالی موسیقی روح‌الله خالقی به تدریس آواز مشغول شد که از جمله احمد ابراهیمی از شاگردان ایشان بود. با پایه‌گذاری مرکز حفظ و اشاعه موسیقی توسط داریوش صفوت در سال ۱۳۴۹ از وی نیز برای تدریس آواز دعوت به عمل آمد. در سال‌های ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۵ به دعوت هوشنگ ابتهاج (سایه) که مدیریت موسیقی رادیو ایران را به عهده داشت مدتی را به تعلیم تعدادی از هنرجویان علاقه‌مند به یادگیری آواز در رادیو ایران اختصاص داداز کسانی که مستقیماً از تعلیمات ادیب بهره گرفته‌اند می‌توان به حسن کسایی، هنگامه اخوان و فخری ملک‌پور اشاره کرد، اکبر گلپایگانی نیز از آموزش‌های ادیب بهره بسیار برده و ظرائف مکتب اصفهان را از او آموخته‌است.

محمدعلی گلپایگانی (محمد گلریز) برادر کوچکتر اکبر گلپایگانی نیز از آموزش‌های ادیب استفاده بسیار برده‌است.

حسن کسایی از هنرمندانی است که آثار خصوصی و رادیویی زیادی با ادیب دارد.

در سالهای ۱۳۳۴ تا ۱۳۳۵ به مدت یک سال در تهران و در خانه ادیب بود.

و از وی درس می‌گرفت. پس از اینکه به اصفهان بازگشت شعر زیر را سرود:

اگرچه در همه آفاق شهره‌ام به هنر                    کنون چه چاره که هستم به شهر خویش غریب

مرا ز خطه ری خاطرات شیرینیست                    که روزهای خوشی بود در حضور ادیب

دیسکوگرافی آثار استاد ادیب خوانساری:

دیسکوگرافی آثار استاد ادیب‌خوانساری بر روی صفحات سنگی ۷۸ دور رامی‌توان از لحاظ زمانی به چهار دوره تقسیم کرد:

• ۱. توسط کمپانی هیزمسترزویس، تهران، زمستان ۱۳۰۶ خ.
• ۲. توسط کمپانی هیزمسترزویس، تهران، تابستان ۱۳۰۸ خ.
• ۳. توسط کمپانی بایدافون، تهران، اوایل ۱۳۰۹ خ.
• ۴. توسط کمپانی هیزمسترزویس، تهران، ۱۳۲۶ خ.

در مجموع آثار ضبط شده از ادیب خوانساری بر روی صفحات سنگی گرامافون ۷۸ دور، ۸۰ روی صفحه می‌باشد.

۶ آلبوم از مجموعه آثار موسیقایی «اسماعیل ادیب خوانساری» ۲۵ سال پس از درگذشت او به شرح زیر منتشر شده‌است:

آلبوم ها:

1. در سی‌دی نخست این آلبوم، آوازهای ادیب خوانساری در بیات ترک، اصفهان، ماهور شکسته و ماهور دلکش، شور و صدا همراه با تار «موسی معروفی»، «کرد بیات»، «چهارگاه»، «مخالف چهارگاه» و «نوا» همراه با ویولن «حسین یاحقی»، افشاری و نوا، همراه با نی «مهدی نوایی» و بیات اصفهان و با همراهی تار «عبدالحسین برازنده» اجرا شده‌است
2. همچنین در سی‌دی دوم این مجموعه نیز آوازهایی در دشتی و همایون با پیانوی «مرتضی محجوبی»، شور با ویولن «رضا محجوبی»، سه‌گاه و شور همراه با ارکستر طاطایی، دشتی و رهاوندی با تار «عبدالحسین شهنازی»، ابوعطا با سنتور «قباد ظفر» و شلیل با ارکستر انجمن موسیقی ملی همراهی شده‌است.
3. در سی دی سوم از این مجموعه، آوازهای ادیب خوانساری در دستگاه همایون با پیانوی مرتضی محجوبی، سنتور رضا ورزنده، ویولن حسین یاحقی، و تار لطف‌الله مجد در سال ۱۳۳۰ و بیداد همایون، شوشتری- منصوری و شور با سنتور رضا ورزنده در سال‌های نخست دهه ۳۰ اجرا و ضبط شده‌است.
4. در سی دی چهارم نیز آوازهایی در بیات ترک، بیات اصفهان، شوشتری، بختیاری و بیداد همایون، با کمانچه اصغر بهاری در سال ۱۳۳۶ اجرا و ضبط شده‌است.
5. در سی دی ۵ آوازهای ادیب خوانساری در دستگاه ماهور و همایون (مثنوی) همراه با نی حسن کسایی؛ مثنوی در شور همراه با نی حسن کسایی، تار لطف‌الله مجد و تمبک حسین تهرانی؛ اجرا شده‌است.
6. در سی دی ۶ آوازهایی در افشاری همراه با سه‌تار ابوالحسن صبا، نی حسن کسایی و تنبک حسین تهرانی؛ بیات ترک همراه با سه‌تار ابوالحسن مشیرمعظم،  افشار  بیات اصفهان و شور همراه با سه‌تار ارسلان درگاهی به اجرا درآمده است.

آثار ضبط شده ادیب خوانساری موجود در آرشیو رادیو، توسط مشیر همایون شهردار، رئیس وقت موسیقی رادیو به دلیل کدورت قدیمی با وی پاک شد. و از بین رفت

و به این ترتیب گنجینه مهمی از موسیقی اصیل ایرانی نابود شد.

آثاری که از او باقی مانده، ضبط‌های خصوصی و خانگی و ردیف آوازی وی است .

که در سال‌های کهولت وی ضبط شده و به جا مانده‌است.

جمله زیر نقلی است از ادیب خوانساری:

    روزگاری، زندگی‌ام را به پای هنر قربانی کردم و حالا زندگی‌ام دارد هنرم را قربانی می‌کند.

مرگ

ادیب خوانساری سال‌های متمادی به‌خاطر ناراحتی ریوی از تنگی نفس رنج می‌برد.

در سال‌های ۱۳۵۳ و ۱۳۵۴ دو بار تحت عمل جراحی ریه قرار گرفتند و هر از گاه دچار مشکلات قلبی و تنفسی می‌شدند.

سرانجام این هنرمند ششم فروردین‌ماه سال ۱۳۶۱ در سن ۸۱ سالگی پس از این‌که مدت‌ها دچار ضعف جسمانی و بیمار و بستری بود، درگذشت.

آرامگاه وی در بهشت زهرا، قطعه ۹۱ ردیف ۱۰۳ شماره ۴ قرار دارد.